CHARAKTERYSTYKA CYKLU RUJOWEGO
Cyklem rujowym nazywamy okres od pierwszego dnia wystąpienia u krowy zewnętrznych objawów rujowych do ostatniego dnia przed następną rują. Samica, u której wystąpią pierwsze objawy rui, jest gotowa do rozrodu. Charakterystyczne zachowanie płciowe pojawia się u krów w sposób cykliczny przez cały rok, dlatego zalicza się je do zwierząt poliestralnych (wielorujowych). Cykl rujowy dzieli się na cztery fazy:
– proestrus (faza przedrujowa) trwająca 2-3 dni,
– estrus (ruja właściwa) trwająca 12-36 godzin (u jałówek 2-3 godziny krócej),
– metestrus (faza porujowa) trwająca 2-3 dni,
– interestrus (faza międzyrurowa) trwająca 14-16 dni.
Ruja występuje średnio w odstępie 21 dni (ze średnim odchyleniem 3,68 dnia) i trwa od kilku do kilkunastu godzin, czyli dość krótko w porównaniu z innymi zwierzętami. U jałówek cykl rujowy trwa nieco krócej – około 20 dni (ze średnim odchyleniem 2,33 dnia). Po kilkunastu godzinach od zakończenia objawów rujowych następuje owulacja. Pomimo różnej długości cyklu u jałówek hereford i krów nie ma zauważalnej zależności pomiędzy wiekiem krowy, warunkami klimatycznymi czy długością dnia a długością trwania cyklu rujowego. Długość cyklu zależy od utrzymywania się ciałka żółtego i jest cechą dziedziczną.
CYKL PŁCIOWY A CYKL RUJOWY
Warto zaznaczyć, że pojęcie cyklu rujowego nie jest synonimem cyklu płciowego. Cykl płciowy jest pojęciem znacznie szerszym i oznacza aktywność płciową krowy od momentu dojrzewania aż do chwili zaprzestania pracy jajników. Kiedy nastąpi zapłodnienie, cykl zostaje zatrzymany. Zdarzają się jednak przypadki latowania krów będących w ciąży.
Na przebieg cyklu rujowego mają wpływ zmiany zachodzące w jajnikach, takie jak wzrost i dojrzewanie pęcherzyka jajnikowego, jajeczkowanie i istnienie ciałka żółtego. Cykl jajnikowy dzieli się na dwie fazy: pęcherzykową oraz lutealną (fazę ciałka żółtego). Fazie pęcherzykowej towarzyszy rozrost błony śluzowej macicy i następuje intensywna produkcja i wydzielanie śluzu. Na początku rui pęcherzyk jajnikowy ma 10 – 12 mm, a po upływie 24 godzin osiąga 17-18 mm średnicy i jest gotowy do owulacji. W fazie lutealnej na jajniku tworzy się ciałko żółte oraz rozpoczyna się produkcja progesteronu. Przy braku ciąży, żywotność ciałka żółtego na jajniku trwa niemalże tyle samo ile długość fazy międzyrujowej. Ciałko żółte zanika około 17-19 dnia cyklu.
Na cykl rujowy wpływa ponadto wiele mechanizmów i czynników, np. hormonalnych, nerwowych, środowiskowych, a także żywienie oraz pora roku.
ROLA UKŁADU ROZRODCZEGO KRÓW
U krów, w przeciwieństwie do buhajów, czynności układu rozrodczego są bardziej złożone. Rolą układu rozrodczego krowy jest wytworzenie żeńskich gamet, hormonów jajnikowych oraz stworzenie odpowiednich warunków do zapłodnienia, odżywienia i ochrony płodu przez okres ciąży, porodu, i laktacji aż do momentu, kiedy cielę stanie się zdolne do samodzielnego pobierania pokarmu. Rozród jest najważniejszym celem hodowli, możliwym dzięki prawidłowemu oddziaływaniu układu hormonalnego i rozrodczego. Termin pierwszego pokrycia i zapłodnienia jałówki wpływa w znacznym stopniu na opłacalność oraz wielkość produkcji bydła.
DOJRZEWANIE PŁCIOWE JAŁÓWEK RASY HEREFORD
Osiągnięcie dojrzałości płciowej przez jałówkę determinuje jej zdolność reprodukcyjną. Dojrzałość płciowa to zdolność wytwarzania dojrzałych komórek płciowych przez jajniki, gotowych do zapłodnienia i urodzenia potomstwa. Pierwsza ruja pojawia się u jałówek hereforda w wieku 6 do 10 miesięcy (najczęściej między 7-9 miesiącem), a od momentu jej wystąpienia cykle rujowe zazwyczaj powtarzają się regularnie. Pierwsza ruja wskazuje na zakończenie rozwoju narządów rozrodczych. Zdarza się, że krótkie cykle rujowe, którym może lecz nie musi towarzyszyć owulacja, mogą pojawić się wcześniej, bez charakterystycznych widocznych objawów rui. Skuteczne zapłodnienie jałówki może nastąpić w jej pierwszym normalnym cyklu rujowym. Układ hormonalny wraz z ośrodkowym układem nerwowym regulują wiek, w którym jałówka osiąga dojrzałość płciową. Procesowi temu towarzyszą zmiany w osi podwzgórze – przysadka mózgowa- jajniki. Nie powinno się jednak kryć ani unasieniać jałówek w tym wieku (czyli w okresie wzrostu), gdyż zacielenie i ciąża wpływa negatywnie na dalszy wzrost i rozwój samicy oraz odbija się na wynikach odchowu cieląt. Z drugiej strony zbyt długie zwlekanie z kryciem jałówki obniża znacząco wskaźnik zapłodnień. Dopuszczanie krów do rozrodu optymalnym momencie ich rozwoju jest z ekonomicznego punktu widzenia nienajlepszym rozwiązaniem. Jałówki osiągające dojrzałość płciową znajdują się w okresie intensywnego wzrostu i rozwoju. Wiek osiągnięcia dojrzałości płciowej zależy w dużym stopniu od żywienia, warunków środowiskowych i sposobu utrzymania.
DOJRZAŁOŚĆ HODOWLANA JAŁÓWEK RASY HEREFORD
Dojrzałość płciowa nie jest równoznaczna z osiągnięciem dojrzałości hodowlanej, która związana jest z wzrostem i rozwojem całego organizmu i następuje później. U dojrzałych hodowlanie jałówek występują odpowiednie warunki do zapłodnienia, prawidłowego rozwoju ciąży, porodu oraz laktacji, bez ryzyka zahamowania rozwoju osobniczego. U jałówek rasy hereford dojrzałość hodowlana następuje w momencie osiągnięcia przez nie 75% masy ciała odpowiadającej dorosłej krowie tej rasy (najlepiej dorosłej matki danej jałówki). W praktyce, w przeliczeniu na kilogramy, minimalna masa ciała jałówki wynosi 360 – 380 kg. Równie istotnym wskaźnikiem osiągnięcia dojrzałości hodowlanej jest wiek, który powinien wynosić minimum 15–18 miesięcy. Od chwili osiągnięcia dojrzałości hodowlanej – u niepokrytych, zdrowych krów w dobrej kondycji – ruje pojawiają się średnio co 21 dni.
DOJRZAŁOŚĆ FIZYCZNA
Dojrzałość fizyczna objawia się ukształtowaniem szkieletu kostnego, zakończeniem procesów wzrostowych i rozwojowych organizmu, oraz osiągnięciem masy ciała w kondycji hodowlanej. Jest to ważny etap rozwoju bydła mięsnego. Herefordy osiągają dojrzałość fizyczną między 5. a 6. rokiem życia.
JAKI JEST NAJLEPSZY CZAS NA KRYCIE JAŁÓWEK RASY HEREFORD?
Na opłacalność hodowli bydła mięsnego bardzo duży wpływ ma właściwe użytkowanie rozpłodowe oraz rozród. Wczesne rozpoczęcie użytkowania rozpłodowego nie oznacza automatycznie wzrostu opłacalności chowu. Osiągniemy ten cel, gdy fizyczny rozwój organizmu będzie na tyle zaawansowany, że rozpoczęcie użytkowania rozpłodowego nie zakłóci procesów wzrostu i rozwoju. Przejawem rozwoju osobniczego jałówki, który wskazuje na dojrzałość płciową, jest osiągnięcie przez nią 60 – 75% masy ciała dorosłej krowy rasy hereford (w wieku około pięciu lat). Innym ważnym kryterium, które powinno być spełnione przed pierwszym pokryciem jałówki, jest osiągnięcie przez nią w krzyżu 80 – 85% wysokości osobnika dorosłego. Należy pamiętać, że masie ciała jałówki gotowej do krycia musi towarzyszyć kondycja hodowlana, a nie opasowa. Wysoka masa ciała przy kondycji opasowej wynika z nadmiaru odłożonego tłuszczu i nie świadczy o lepszym rozwoju narządów i układów. Jałówki gotowe do krycia powinny charakteryzować się kondycją 5-7 punktową ( w 9-cio punktowej skali Richardsa). Wcześnie zacielone jałówki mogą co prawda urodzić zdrowe cielęta, jest jednak duże prawdopodobieństwo i zarazem ryzyko, że będą one miały niższą masę urodzeniową, a ich przyrosty będą mniejsze w porównaniu do rówieśników urodzonych przez jałówki starsze. Różnice mogą wynosić nawet do 30 kg u siedmiomiesięcznych cieląt. Dodatkowo jest duże ryzyko, że zbyt wcześnie zacielona jałówka nie wyrośnie na dużą krowę.Aby uniknąć komplikacji porodowych, przy zacielaniu trzeba również wziąć pod uwagę wielkość buhaja, którym kryjemy. Cielę nie może być zbyt duże jak na możliwości nie w pełni jeszcze rozwiniętego organizmu matki.
Literatura:
Reklewski Z., Dymnicki E., Łukasiewicz M., Jezierski T., Chów i hodowla bydła, Warszawa 1994.
Węglarz A., Bydło mięsne – poradnik dla hodowców, Warszawa 2013.
Głód W., Rozród i unasiennianie bydła, Warszawa 1969.
Rutkowski A., Jaki jest najlepszy czas na krycie jałówek ras mięsnych? [on-line:] www.tygodnik-rolniczy.pl [dostęp: 17.01.2020].
Gołębiewski M., Jak działa układ rozrodczy krowy. [on-line:] www.farmer.pl [dostęp: 15.01.2020].